Subscribe

Pakihi Māori: he wāhanga nui i roto i te ōhanga o Aotearoa

Te pānui i roto i English | Māori 

Tata ki te 180 i muri i te waitohutanga o te tuhinga tūāpapa o Aotearoa Te Tiriti o Waitangi, kei mua noa atu te ōhanga Māori i te tipuranga ōhanga o te ao

Click image to zoom Tap image to zoom

Ahakoa he hītori poto noa, whakamamae hoki, kua ara mai ngā pakihi Māori mai i te pōuriuri ki te māramatanga kia tū rangatira i Aotearoa me tāwāhi. 

"He tino uaua te mahi i waenga i ngā iwi, ā, me mahi tika” - Cross

Nō reira, i pēhea nei tā rātau eke ki ngā taumata, ā, he aha ngā akoranga kua puta i ngā tāngata whenua o Aotearoa?

Koinei te wā e ara ai ki runga

E kī ana te Upoko o Ngā Hononga Māori o ANZ, a David Harrison, i muri i ngā tau maha o te whakatōpū me te whakahou haere, he tino nui ngā rawa a Māori i roto i ngā ahumahi matua o Aotearoa, me te aha kei te tipu haere ēnei rawa.

He $50 piriona te wāriu o ngā rawa o te ōhanga Māori i tēnei wā, ā, tata ki te 6 ōrau tēnei o te puna rawa tapeke o Aotearoa, ka mutu e whakaata ana i tētahi wāhanga o te ōhanga whānui o Aotearoa e tere ana te tipu haere.

"Ko te nuinga o ngā haumitanga Māori mai rā anō i whāiti ki ngā ahumahi matua pērā i te mahi pāmu, ngahere me ngā mahi hī ika. Ahakoa kei te kaha tonu ngā here ki ēnei ahumahi kei te whakakaha tonu te Māori i tōna whai wāhitanga ki ētahi atu rāngai. Hei tauira, he nui ngā haumitanga o nā noa nei ki roto i ngā mahi tāpoi, ahumāra me ngā whare ōhanga, ā, he mea whakaongaonga mō ngā iwi."

Ko te hoko mai a Ngai Tukairangi i te uru rākau 60 heketea i waho mai o tōna ake rohe i te tau 2017 tētahi o ngā haumitanga tino nui rawa a te Māori i taua tau. 

"He whai wāhitanga whakaongaonga te whakaritenga whakaharahara mō Ngāi Tukairangi," te kī a Harrison.  “Mai i ngā wā o te iti o ngā awa, kua puta rātau hei whakaihuwaka i roto i te rāngai huakiwi.

"He tino itiiti ngā whai wāhitanga hei huarua i tō nui me te whakarahi ake me te whakawhānui ake, ā, ka nanaotia atu e Ngāi Tukairangi tēnei whai wāhitanga, ka whakaū i tō rātau mana ārahi i roto i te rāngai huakiwi, me te whakawhānui atu i tō rātau āhua."

Ko te whakaaro mō tēnei hapū nō te rohe o Toi Moana a Toi kua ara ake ko rātau ngā manukura ināianei, ka mutu ka noho hei tauira mō ngā pakihi Māori me te whakapono o te kaitiaki o Ngāi Tukairangi he wā whakahirahira tēnei hokotanga mō te hapū.

"Kua roa mātau e noho hei manukura i roto i te rāngai huakiwi, ā, e pūmau tonu ana tō mātau paihere wā roa ki te rāngai ahakoa ngā uauatanga i pā ki te rāngai.  I whakairohia e mātau he rautaki e riro mai anō i a mātau he whenua anō nō reira i tipu mai tēnei hokotanga i reira," te kī a Te Kani.

"Ko te mea nui rawa ka āwhina tēnei uru rākau 60 heketea kia tipu ai tō mātau kaha kia toitū tā mātau whakarato i ngā painga ki ngā ariki whenua onāianei, ā muri ake hoki.

Nā te hoko mai i te uru rākau i Te Matau-a-Māui i neke a Ngāi Tukairangi ki waho o tō rātau ake rohe, ā, ka whakauru atu ki te rohe o Ngāti Kahungungu, he tuatahi tēnei mō rātau. 

Click image to zoom Tap image to zoom

He tino uaua te mahi i waenga i ngā iwi, ā, me tika ngā mahi, te kī a te Heamana o Ngāi Tukairangi a Rātahi Cross. 

"I whakahaerehia he pōhiri kia tino mōhio ai mātau kei te ū mātau ki ngā tikanga o te hapū o te rohe, ka mutu kia kaua e takahia e mātau ngā tikanga. E mōhio ana mātau ahakoa nō mātau tēnei whenua ināianei – i hokona mai e mātau – ko tō rātau tūrangawaewae tāukiuki, he nui te mana o tēnei whenua ki a rātau," te kī a Cross.

I whakamihi te rangatira o Ngāti Kahungungu  a Ngāhiwi Tomoana ki tēnei hokotanga, ka mutu he take whakaū anō i ngā taura here whakapapa me te whakarite i ngā whai wāhitanga ki te haumi ngātahi a te Māori tētahi ki tētahi.

Ko ētahi tauira ko te whakakotahitanga o te Port Nicholson Fisheries me Aotearoa Fisheries , Kaingaroa Timberlands me Te Puia Tapapa.

Waihoki, he wāhanga nui tō te Māori ki roto i te rāngai tāpoi ka mutu kei te nui haere tonu tō rātau whai wāhi ki ngā rāngai hangarau me te āhua noho.

Ko Hōhepa Tuahine rāua ko Kristin Ross ngā kaihanga o ngā keretao kōrero reo Māori tuatahi o te ao mā ngā tamariki, Pipi Mā.

I te tau 2016, he tuatahitanga i te ao, i whakarewahia e rāua a Pipi Mā – ko ngā taonga tuatahi ko te kohinga Kōrero. I pau katoa ngā keretao te hoko atu i roto i te 36 haora.

He iwi anga whakamua

Kei te puta he tauira pakihi ki te ao, he whakahiato mai i te kaupapa mahi moni me te toitūtanga wā roa i te taha o te manaaki i te iwi me te taiao.

E kīia ana a Harrison koinei te kaupapa Māori tūturu ki te pakihi me ngā mātāpono kaha, hōhonu o te kaitiakitanga me te manaakitanga.

"Kei te puta tonu i ngā iwi he tipuranga rawa more i ia tau me ngā hua nui engari he mahi uaua tā ngā tumuaki o ngā rawa ōhanga ā-iwi. I hangaia e mātau te pūrongo Te Tirohanga Whānui hei āwhina," te kī a Harrison.

Ka whakarato Te Tirohanga Whānui, nā ANZ i tito, i ngā inenga mā ngā iwi/hapū kia taea e rātau anō tā rātau rautaki pakihi te arotake. Kei roto i te pūrongo 2018 ko ngā mōhiohio pūtea matatapu i tukuna mai e ngā iwi/hapū 34 me ngā rawa tōpū o te $NZ5.4 piriona. 

"He nui ngā taumahatanga kei runga i ngā iwi huri noa ki te whakanui ake i ngā hua me ngā tohanga, e ahu mai ana i te tipu haere o ngā iwi e kaikā ana ki te kite i ngā hua o ngā whakataunga tiriti. E ātete ana i tēnei ko te kawenga nui a ngā iwi me ngā hapū hei kaitiaki, i te nuinga o te wā ka puta ngā uauatanga o te whakataurite i te mōrea me ngā hua.

"Nā te whai i ngā rawa nui me ngā rautaki pakihi hei whakaaroaro kei te rapu tohutohu ngā iwi ināianei ki te āwhina i a rātau kia puta ai ngā whakataunga anamata me te kōkiri i ngā matapakitanga haumitanga."

E kīia ana a Harrison he tino whaitake te pūrongo ā-tau ki ngā iwi ina whakaputa ana i te āhua o ngā mahi a te iwi e ai ki ētahi atu iwi.

"Ka mahi tahi tonu mātau me ngā iwi i a rātau e mahi ana ki te waihanga me te whakatinana i ā rātau rautaki haumitanga. Kua kite tātau i ngā haumitanga maha o nā noa nei ki roto i ngā mahi tāpoi, ahumāra me ngā whare ōhanga, ā, he mea whakaongaonga mō ngā iwi," tana kī.

Nā te puāwai o ngā pakihi, kua tātata ngā iwi ki tētahi taumata whakaongaonga, me te para i tētahi huarahi whakahihiri, e kī ana a Harrison e pūmau ana ia ki te mahi tahi me rātau ki te āwhina ki te whakahaere i ngā haumitanga, te tuku tohutohu me te kōkiri i ngā matapakitanga haumitanga rautaki mā te tirohanga kaitiaki pūmau. 

Te Tiriti

I te mea ko te Māori te 'iwi taketake' o Aotearoa, he tūranga whai mana tēnei i roto i te wāhanga ahurea o te motu e whakatinana ana i tētahi tūranga tūāpapa i roto i te iwi o Aotearoa me tētahi wāhanga hira i roto i te ōhanga.

I waenga i te 1840 me te 1930, i heke ngā whenua o ngā Māori mai i te 100 ōrau i Aotearoa ki te rima ōrau anake. Kua kīia he apo tēnei, ā, kāore i whakamanahia ngā motika o te Māori i raro i te Tiriti o Waitangi. E kīia ana tēnei he mahi nanakia tēnei, ka mutu i ngoikore te Karauna ki te tiaki i ngā motika a te Māori i raro i te Tiriti o Waitangi.

Nā te tahuri ki te whakatika i ngā hē, ka whakatūhia Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i te tau 1975. Ko te kaupapa he whakarongo ki ngā kerēme takahi i te Tiriti, me te tuku rongoā.

I whakatauhia te whakataunga Tiriti tuatahi i raro i Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi i te tau 1989 mō te wāhi tūruhi hira o Waikato, Ngā Ana o Waitomo.

Mai i tēnei whakataunga tuatahi, neke atu i te 2500 ngā kerēme kua rēhitatia e Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi. Ko te nuinga o ngā rongoā he whakapāha mai i te Karauna, he puretumu ahurea me te pūtea, me te whakahoki i ētahi whenua iti noa i murua hētia, ina taea.

Kua tātata haere ki te whakaotinga o te tukanga whakataunga, ā, e kīia ana tēnei wā ko te 'wā i muri i te whakataunga'.

He kaituhi bluenotes a Siobhan Enright

The views and opinions expressed in this communication are those of the author and may not necessarily state or reflect those of ANZ.

editor's picks

29 Jan 2018

Kiwifruit envy

Briar McCormack | New Zealand editor

The success story for NZ kiwifruit is remarkable – and ongoing. We speak to a grower about what’s next.

23 Apr 2018

Gate to plate in New Zealand

Briar McCormack | New Zealand editor

Booming tourism and a healthy local market are challenging the NZ hospitality sector.